In this issue we introduce a new column The Literary Corner. We will highlight original works of literature: poems, short stories and book reviews, in English, with the Hebrew, Yiddish, Ladino, Russian, French or any other language of your choice. Jewish Seniors Alliance members and friends will submit their literary choices (with translation in English) for the enlightenment and delight of our Senior Line readers. Our first article is written by Shanie Levin and discusses Isaac Leib Peretz and his short story “If Not Higher” in Yiddish with the English translation.
Isaac Leib Peretz: An Introduction
This year, 2015 marks the 100th “yohrzeit” (memorial) of Isaac Lieb Peretz, best known as I. L. Peretz (May 18, 1852 – 3 April 1915). Peretz was a genius in Yiddish literature during its blossoming at the turn of the last century. He is often called the “Father of Yiddish Literature“. He was a Yiddish language author and playwright from Poland. Payson Stevens, Charles Levine, and Sol Steinmetz count him with Mendele Mokher Seforim and Sholem Aleichem as one of the three great classical Yiddish writers. Sol Liptzin wrote: “Yitzkhok Leibush Peretz was the great awakener of Yiddish-speaking Jewry, and Sholom Aleichem its comforter… Peretz aroused in his readers the will for selfemancipation, the will for resistance…”
Peretz stands at the intellectural centre of Yiddish culture and literature. He was exposed at an early age to the conflict of ideas and impulses which was to dominate his mature life as a writer and intellectual leader. That conflict was between traditionalism as embodied in a powerful Hasidic inheritance, and modernism, the new trend of secularprogressivist thought that was sweeping the world of East European Jewry. Peretz rejected cultural universalism, seeing the world as composed of different nations, each with its own character. He saw his role as a Jewish writer to express “Jewish ideals…grounded in Jewish tradition and Jewish history.”
Yiddish literature draws simultineously from the Hasidic wonder tales and the grotesque fictions of Gogol; from the comic legends of Hershel Ostropolier, and the fiction of Chechov, from the folk stories about the Rothchilds and the world-view of Cervantes (A Treasury of Yiddish Stories, Howe & Greenberg.Eds. Meridian Books, NY).
Unlike many other Maskilim, he greatly respected the Hasidic Jews for their mode of being in the world; at the same time, he understood that there was a need to make allowances for human frailty. His short stories such as “If Not Higher”, “The Treasure”, and “Beside the Dying” emphasize the importance of sincere piety rather than empty religiosity.
In the 1880’s, when his career as a lawyer foundered, Peretz moved to Warsaw, and became an official of the Jewish community. He toured the provinces to collect statistics about the Jewish economy and life style, even as it was rapidly changing. Much of what he saw and learned during this period as well as his extensive Jewish education and experience in the law influences his writing. The following story אויב†נישט†אנך†העכער (oib nicht noch hecher), “If not Higher” is an example of his world view.
The Waldman Library has the complete works of Peretz in both Yiddish and English as does the Library at the Peretz Centre. The Waldman Library has the documentary film “A Bridge of Books: The Story of the National Yiddish Book Center”, a documentary in English and Yiddish with English subtitles, 2001. It also has classic Yiddish language movie.
By Shanie Levin
See bottom of post to download either the english or yiddish version of the story.
אויב נישט נאָך העכער
יצחק־לייב פּרץ
און דער נעמיראָווער פֿלעגט סליחות־צײַט יעדן פֿרימאָרגן נעלם ווערן, פֿאַרשווינדן!
מען פֿלעגט אים נישט זען אין ערגעץ: נישט אין שול, נישט אין ביידע בתּי־מדרשים, נישט בײַ אַ מנין, און אין דער היים אַוודאי און אַוודאי נישט. די שטוב איז געשטאַנען אָפֿן. ווער עס האָט געוואָלט, איז אַרײַן און אַרויס געגאַנגען: געגנבֿעט בײַם רבין האָט מען נישט, אָבער קיין לעבעדיק באַשעפֿעניש איז אין שטוב געווען.
וווּ קען זײַן דער רבי?
וווּ זאָל ער זײַן? מין הסתּם אין הימל! ווייניק געשעפֿטן האָט אַ רבי פֿאַר ימים־נוראים צו פֿאַרזאָרגן? ייִדעלעך, קיין־איין־האָרע, דאַרפֿן פּרנסה, שלום, געזונט, גוטע שידוכים, ווילן גוט און פֿרום זײַן, און די זינד זענען דאָך גרויס, און דער שׂטן מיט זײַנע טויזנט אויגן קוקט פֿון איין עק וועלט ביז דעם צווייטער, און ער זעט, און פֿאַרקלאָגט, און מסרט … און ― ווער זאָל העלפֿן, אַז נישט דער רבי?
אַזױ האָט דער עולם געטראַכט.
איין מאָל איז אָבער אָנגעקומען אַ ליטוואַק, לאַכט ער! איר קענט דאָך די ליטוואַקעס: פֿון מוסר־ספֿרים האַלטן זיי ווייניק, דערפֿאַר שטאָפּן זיי זיך אָן מיט ש”ס און פּוסקים. ווײַזט דער ליטוואַק אַ בפֿירושע גמרא ― די אויגן שטעקט ער אויס. אַפֿילו משה רבינו, ווײַזט ער, האָט בײַם לעבן נישט געקאָנט אַרויף אויפֿן הימל, נאָר געהאַלטן זיך צען טפֿחים אונטערן הימל! נו, גיי שפּאַר זיך מיט אַ ליטוואַק!
― וווּ־דען קומט אַהין דער רבי?
― מײַן דאגה! ― ענטפֿערט ער און ציט מיט די אַקסל, און תּוך כּדי דיבור (וואָס אַ ליטוואַק קען!) אַז ער זיך מישבֿ, צו דערגיין די זאַך.
נאָך דעם זעלבן פֿאַרנאַכט, באַלד נאָך מערבֿ, גנבֿעט זיך דער ליטוואַק צום רבין אין חדר אַרײַן, לייגט זיך אונטערן רבינס בעט און ליגט. ער מוז אָפּוואַרטן די נאַכט און זען, וווּ דער רבי קומט אַהין, וואָס ער טוט סליחות־צײַט.
אַן אַנדערער וואָלט אפֿשר אײַנגעדרעמלט און פֿאַרשלאָפֿן די צײַט; אַ ליטוואַק טוט זיך אַן עצה: לערנט ער זיך אויסנווייניק אַ גאַנצע מסכתּא! איך געדענק שוין נישט, חולין צי נדרים!
פֿאַרטאָג הערט ער, ווי מען קלאַפּט צו סליחות.
דער רבי איז שוין נישט געשלאָפֿן אַ צײַט. ער הערט אים שוין אַ גאַנצע שעה קרעכצן.
ווער עס האָט געהערט דעם נעמיראָווער קרעכצן, ווייס, וויפֿל צער פֿאַר כּל ישׂראל, וויפֿל יסורים עס האָט געשטעקט אין זײַן יעדן קרעכץ … די נשמה פֿלעגט אויסגיין, הערנדיק דאָס קרעכצן! אַ ליטוואַק האָט דאָך אָבער אַן אײַזן האַרץ, הערט ער צו און ליגט זיך ווײַטער! דער רבי ליגט זיך אויך: דער רבי, זאָל לעבן, אויפֿן בעט, דער ליטוואַק אונטערן בעט.
דערנאָך הערט דער ליטוואַק, ווי די בעטן אין הויז הויבן אָן סקריפּן … ווי די בני־בית כאַפּן זיך אַרויס פֿון די בעטן, ווי מען מורמלט אַ ייִדיש וואָרט, מען גיסט וואַסער אויף די נעגל, עס קלאַפּן אויף און צו די טירן … דערנאָך איז דער עולם אַרויס פֿון שטוב, עס ווערט ווײַטער שטיל און פֿינצטער, דורכן לאָדן שײַנט קוים אַרײַן אַ קליין ביסל ליכט פֿון דער לבֿנה …
מודה האָט ער געווען, דער ליטוואַק, אַז ווען ער איז געבליבן איינער אַליין מיטן רבין, איז אים באַפֿאַלן אַן אימה. די הויט איז שוין אים אויפֿגעלאָפֿן פֿאַר שרעק, די וואָרצלען פֿון די פּאות האָבן אים געשטאָכן אין די שלייפֿן ווי די נאָדלען.
אַ קלייניקייט: מיטן רבין, און סליחות־צײַט, פֿאַר טאָג, אַליין אין שטוב! …
אַ ליטוואַק איז דאָך אָבער אײַנגעשפּאַרט, ציטערט ער ווי אַ פֿיש אין וואַסער און ליגט.
ענדלעך, שטייט דער רבי, זאָל לעבן, אויף …
פֿריִער טוט ער, וואָס אַ ייִד דאַרף טאָן … דערנאָך גייט ער צו צו דעם קליידער־אַלמער און נעמט אַרויס אַ פּעקל … עס באַווײַזן זיך פּויערישע קליידער: לײַוונטענע פּלודערן, גרויסע שטיוול, אַ סערמענגע, אַ גרויס פֿוטערן היטל מיט אַ ברייטן לאַנגן לעדערנעם פּאַס, אויסגעשלאָגן מיט מעשענע נעגלעך.
דער רבי טוט עס אָן …
פֿון דער קעשענע, פֿון סערמענגע, סטאַרטשעט אַרויס אַן עק פֿון אַ גראָבן שטריק … פֿון אַ פּויערשן שטריק!
דער רבי גייט אַרויס; דער ליטוואַק ― נאָך!
דורכגייענדיק, טרעט אָפּ דער רבי אין קיך, בייגט זיך אײַן, פֿון אונטער אַ בעט נעמט ער אַרויס אַ האַק, פֿאַרלייגט זי אונטערן פּאַס און גייט אַרויס פֿון שטוב.
דער ליטוואַק ציטערט, נאָר ער טרעט נישט אָפּ.
אַ שטילער, ימים־נוראימדיקער פּחד וויגט זיך איבער די טונקעלע גאַסן. אָפֿט רײַסט זיך אַרויס אַ געשריי פֿון סליחות פֿון ערגעץ אַ מנין, אָדער אַ קראַנקער קרעכץ פֿון ערגעץ אַ פֿענצטער … דער רבי האַלט זיך אַלץ אין די זײַטן פֿון די גאַסן, אין די שאָטן פֿון די הײַזער … פֿון איין הויז צום אַנדערן שווימט ער אַרויס און דער ליטוואַק נאָך אים …
און דער ליטוואַק הערט, ווי זײַן אייגן האַרץ־קלאַפּן מישט זיך צוזאַמען מיטן קול פֿון רבינס שווערע טריט; אָבער גייען גייט ער, און קומט צוזאַמען מיטן רבין אויס דער שטאָט אַרויס.
הינטער דער שטאָט שטייט אַ וועלדל.
דער רבי, זאָל לעבן, נעמט זיך אין וועלדל אַרײַן. ער מאַכט אַ דרײַסיק־פֿערציק טריט און שטעלט זיך אָפּ בײַ אַ ביימל און דער ליטוואַק ווערט נבֿהל־ונשתּומם, זעענדיק, ווי דער רבי נעמט אַרויס פֿון פּאַס די האַק און שלאָגט אין ביימל אַרײַן.
ער זעט, ווי דער רבי האַקט און האַקט, ער הערט ווי דאָס ביימל קרעכצט און קנאַקט. און דאָס ביימל פֿאַלט, און דער רבי שפּאַלט עס אויף ליפּעס … די ליפּעס ― אויף דינע שייטלעך; און ער מאַכט זיך אַ בינטל האָלץ, נעמט עס אַרום מיטן שטריק פֿון קעשענע, ער וואַרפֿט דאָס בינטל האָלץ איבער די פּלייצעס, שטעקט צוריק אַרײַן די האַק אינעם פּאַס, לאָזט זיך אַרויס פֿון וואַלד און גייט צוריק אין שטאָט אַרײַן.
אין אַ הינטערגעסל שטעלט ער זיך אָפּ בײַ אַן אָרעם, האַלב אײַנגעבראָכן הײַזל און קלאַפּט אָן אין פֿענצטערל.
― ווער איז? ― פֿרעגט מען דערשראָקן פֿון שטוב אַרויס. דער ליטוואַק דערקענט, אַז עס איז אַ קול פֿון אַ ייִדענע, פֿון אַ קראַנקער ייִדענע.
― יאַ! ― ענטפֿערט דער רבי אויף פּויעריש לשון.
― קטאָ יאַ? ― פֿרעגט מען ווײַטער פֿון שטוב.
און דער רבי ענטפֿערט ווײַטער, אויף מאַלערוסיש לשון: וואַסיל!
― וואָס פֿאַר אַ וואַסיל און וואָס ווילסטו, וואַסיל?
― האָלץ, ― זאָגט דער פֿאַרשטעלטער וואַסיל, ― האָב איך צו פֿאַרקויפֿן! זייער ביליק; בחצי חינם האָלץ!
און ניט וואַרטנדיק אויף אַ תּשובֿה, נעמט ער זיך אין שטוב אַרײַן.
דער ליטוואַק גנבֿעט זיך אויך אַרײַן, און, בײַם גרויען ליכט פֿון פֿריִען מאָרגן, זעט ער אַן אָרעמע שטוב, צעבראָכן, אָרעם כּלי־בית … אין בעט ליגט אַ קראַנקע ייִדענע, פֿאַרוויקלט מיט שמאַטעס, און זי זאָגט מיט אַ ביטער קול:
― קויפֿן? מיט וואָס זאָל איך קויפֿן? וווּ האָב איך, אָרעמע אַלמנה, געלט?
― איך וועל דיר באָרגן! ― ענטפֿערט דער פֿאַרשטעלטער וואַסיל, אין גאַנצן זעקס גראָשן!
― פֿון וואַנען וועל איך דיר באַצאָלן? ― קרעכצט די אָרעמע ייִדענע.
― נאַריש מענטש, ― מוסרט זי דער רבי, ― זע, דו ביסט אַן אָרעמע קראַנקע ייִדענע און איך געטרוי דיר דאָס ביסל האָלץ, איך בין בטוח, אַז דו וועסט באַצאָלן; און דו האָסט אַזאַ שטאַרקן, גרויסן גאָט, און געטרויסט אים נישט? און האָסט אויף אים אויף נאַרישע זעקס גראָשן פֿאַרן בינטל האָלץ, קיין בטחון נישט!
― און ווער וועט מיר אײַנהייצן? ― קרעכצט די אַלמנה, ― איך האָב דען כּוח אויפֿצושטיין? מײַן זון איז אויף דער אַרבעט געבליבן.
― איך וועל דיר אײַנהייצן אויך, ― זאָגט דער רבי.
און, אַרײַנלייגנדיק דאָס האָלץ אין אויוון, האָט דער רבי קרעכצנדיק, געזאָגט פֿון סליחות דעם ערשטן פּיזמון …
און אַז ער האָט אָנגעצונדן, און דאָס האָלץ האָט פֿריילעך געברענט, האָט ער געזאָגט, שוין אַ ביסל לוסטיקער, פֿון די סליחות דעם צווייטן פּיזמון …
דעם דריטן פּיזמון האָט ער געזאָגט, ווען עס האָט זיך אויסגעברענט און ער האָט די בלעך פֿאַרמאַכט.
דער ליטוואַק, וואָס האָט דאָס אַלץ געזען, איז שוין געבליבן אַ נעמיראָווער חסיד.
און שפּעטער, אויב אַ חסיד האָט אַמאָל דערציילט, אַז דער נעמיראָווער הייבט זיך אויף, סליחות־צײַט, יעדן פֿרימאָרגן, און פֿליט אַרויף אין הימל אַרײַן, פֿלעגט שוין דער ליטוואַק נישט לאַכן, נאָר צוגעבן שטילערהייט:
― אויב נישט נאָך העכער!
If Not Higher
– Isaac Loeb Peretz
And the Rebbe of Nemirov, every Friday morning early at Sliches-time, disappeared, melted into thin air! He was not to be found anywhere, either in the synagogue or in the two houses-of-study, or worshipping in some Minyan, and most certainly not at home. His door stood open, people went in and out as they pleased–no one ever stole anything from the Rebbe–but there was not a soul in the house.
Where can the Rebbe be?
Where should he be, if not in heaven?
Is it likely a Rebbe should have no affairs on hand with the Solemn Days so near?
Jews (no evil eye!) need a livelihood, peace, health, successful match-makings, they wish to be good and pious and their sins are great, and Satan with his thousand eyes spies out the world from one end to the other, and he sees, and accuses, and tells tales–and who shall help if not the Rebbe? So thought the people.
Once, however, there came a Lithuanian–and he laughed! You know the Lithuanian Jews–they rather despise books of devotion, but stuff themselves with the Talmud and the codes. Well, the Lithuanian points out a special bit of the Gemoreh–and hopes it is plain enough: even Moses our Teacher could not ascend into heaven, but remained suspended thirty inches below it–and who, I ask you, is going to argue with a Lithuanian? What becomes of the Rebbe?
“I don’t know, and I don’t care,” says he, shrugging his shoulders, and all the while (what it is to be a Lithuanian!) determined to find out.
The very same evening, soon after prayers, the Lithuanian steals into the Rebbe’s room, lays himself down under the Rebbe’s bed, and lies low.
He intends to stay there all night to find out where the Rebbe goes, and what he does at Sliches-time.
Another in his place would have dozed and slept the time away. Not so a Lithuanian–he learned a whole treatise of the Talmud by heart!
Day has not broken when he hears the call to prayer.
The Rebbe has been awake some time. The Lithuanian has heard him sighing and groaning for a whole hour. Whoever has heard the groaning of the Nemirover Rebbe knows what sorrow for All-Israel, what distress of mind, found voice in every groan. The soul that heard was dissolved in grief. But the heart of a Lithuanian is of cast-iron. The Lithuanian hears and lies still. The Rebbe lies still, too–the Rebbe, long life to him, upon the bed and the Lithuanian under the bed!
After that the Lithuanian hears the beds in the house squeak–the people jump out of them–a Jewish word is spoken now and again–water is poured on the fingers–a door is opened here and there. Then the people leave the house, once more it is quiet and dark, only a very little moonlight comes in through the shutter.
He confessed afterwards, did the Lithuanian, that when he found himself alone with the Rebbe terror took hold of him. He grew cold all over, and the roots of his ear-locks pricked his temples like needles. An excellent joke, to be left alone with the Rebbe at Sliches-time before dawn!
But a Lithuanian is dogged. He quivers and quakes like a fish–but he does not budge.
At last the Rebbe, long life to him, rises in his turn.
First he does what beseems a Jew. Then he goes to the wardrobe and takes out a packet–which proves to be the dress of a peasant: linen trousers, high boots, a pelisse, a wide felt hat, and a long and broad leather belt studded with brass nails. The Rebbe puts them on.
Out of the pockets of the pelisse dangles the end of a thick cord, a peasant’s cord.
On his way out the Rebbe steps aside into the kitchen, stoops, takes a hatchet from under a bed, puts it into his belt, and leaves the house. The Lithuanian trembles, but he persists.
A fearful, Solemn-Day hush broods over the dark streets, broken not unfrequently by a cry of supplication from some little Minyan, or the moan of some sick person behind a window.
The Rebbe keeps to the street side, and walks in the shadow of the houses. He glides from one to the other, the Lithuanian after him. And the Lithuanian hears the sound of his own heart-beats mingle with the heavy footfall of the Rebbe; but he follows on, and together they emerge from the town.
Behind the town stands a little wood. The Rebbe, long life to him, enters it. He walks on thirty or forty paces, and then he stops beside a small tree. And the Lithuanian, with amaze, sees the Rebbe take his hatchet and strike the tree. He sees the Rebbe strike blow after blow, he hears the tree creak and snap. And the little tree falls, and the Rebbe splits it up into logs, and the logs into splinters. Then he makes a bundle, binds it round with the cord, throws it on his shoulder, replaces the hatchet in his belt, leaves the wood, and goes back into the town.
In one of the back streets he stops beside a poor, tumbledown little house, and taps at the window.
“Who is there?” cries a frightened voice within. The Lithuanian knows it to be the voice of a Jewess, a sick Jewess.
“I,” answers the Rebbe in the peasant tongue.
“Who is I?” inquires the voice further. And the Rebbe answers again in the Little-Russian speech:
“Vassil.”
“Which Vassil? and what do you want, Vassil?”
“I have wood to sell,” says the sham peasant, “very cheap, for next to nothing.”
And without further ado he goes in. The Lithuanian steals in behind him, and sees, in the gray light of dawn, a poor room with poor, broken furniture.
In the bed lies a sick Jewess huddled up in rags, who says bitterly:
“Wood to sell–and where am I, a poor widow, to get the money from to buy it?”
“I will give you a six-groschen worth on credit.”
“And how am I ever to repay you?” groans the poor woman.
“Foolish creature!” the Rebbe upbraids her. “See here: you are a poor sick Jewess, and I am willing to trust you with the little bundle of wood; I believe that in time you will repay me. And you, you have such a great and mighty God, and you do not trust Him! Not even to the amount of a miserable six-groschen for a little bundle of wood!”
“And who is to light the stove?” groans the widow. “Do I look like getting up to do it? And my son away at work!”
“I will also light the stove for you,” said the Rebbe.
And the Rebbe, while he laid the wood in the stove, repeated groaning the first part of Sliches.
Then, when the stove was alight, and the wood crackled cheerily, he repeated, more gaily, the second part of Sliches.
He repeated the third part when the fire had burnt itself out, and he shut the stove doors….
The Lithuanian who saw all this remained with the Rebbe, as one of his followers.
And later, when anyone told how the Rebbe early every morning at Sliches-time raised himself and flew up into heaven, the Lithuanian, instead of laughing, added quietly:
“If not higher.”
